Symboliek: oorsprong, literatuur en kenmerken

Het symbolisme was een artistieke beweging die plaatsvond in Europa in de 19e eeuw.

Het onderdeel omvatte verschillende kunsttalen, met de nadruk op literatuur, vooral poëzie.

Deze trend was gebaseerd op het verzet tegen de objectiviteit van eerdere bewegingen zoals het parnasianisme, en op de idealen van het sciëntisme en het materialisme.

Zo vertegenwoordigde het symbolisme een manier van uitdrukken gebaseerd op subjectiviteit, fantasie, mysterie en ontsnapping aan de werkelijkheid.

Oorsprong en historische context van het symbolisme

Het symbolisme ontkiemde in Europa in de tweede helft van de 19e eeuw, meer bepaald in Frankrijk, rond 1880.

In die tijd maakte de wereld grote veranderingen door, zowel op sociaal, economisch als cultureel gebied.

De opmars van het kapitalistische systeem, de consolidatie van de industriële revolutie, de opkomst van de bourgeoisie en geschillen over nieuwe marktniches en te exploiteren plaatsen, zoals het Afrikaanse continent, veranderden de samenleving ingrijpend. Later leidden dergelijke factoren tot ongelukkige episodes als de Eerste Wereldoorlog (1914-1918).

Deze filosofische lijn was uiterst rationeel, en trachtte de werkelijkheid objectief te begrijpen en te verklaren, waarbij wetenschap belangrijker was dan spiritualiteit en metafysische theorieën.

Deze redenering werd echter door een groot aantal mensen verworpen, vooral door de sociale lagen die niet "gezegend" waren door de voordelen van het kapitalisme. Deze mensen waren zelfs van mening dat dit systeem een zekere geestelijke stoornis had veroorzaakt.

Dus, als weerlegging van dit wereldbeeld, de symboliek die vooral de poëzie als ontwikkelingsplaats heeft.

Deze nieuwe beweging lijkt een bevestiging van spiritualistische ideeën, die de mens dichter bij het goddelijke, het kosmische en het onverklaarbare wil brengen.

De symbolistische stroming was niet erg duurzaam, maar verspreidde zich naar andere landen, zoals Portugal, en ook naar Brazilië.

Kenmerken van de symbolistische beweging

Zoals gezegd streefde deze stroming naar een etherisch en mystiek karakter, met waardering voor de menselijke ziel, het onbewuste en de individualiteit. Zo kunnen we zeggen dat de kenmerken die in deze stroming het meest in het oog springen, zijn:

• Subjectieve en vage taal;
• Gebruik van stijlfiguren;
• Verheffing van mystiek en fantasie;
• Het waarderen van creativiteit;
• Voorkeur voor sombere, raadselachtige, esoterische thema's;
• Gebruik van het onbewuste;
• Het "ik" waarderen;
• Mengsels van sensaties zoals zien, ruiken, proeven, aanraken en horen;
• Muzikaliteit.

Symboliek in de literatuur

Hoewel het ook voorkwam in de beeldende kunst, zoals de schilderkunst, vindt het symbolisme een vruchtbare bodem op het gebied van de geschreven taal. Zo ontwikkelt de symbolistische literatuur zich op een vloeiende manier, waarbij het oneirische, zintuiglijke en creatieve universum wordt gewaardeerd.

Schrijvers gebruiken vaak onnauwkeurig taalgebruik, met middelen als alliteratie, metaforen, onomatopeeën en synesthesie.

Het boek dat deze beweging op gang bracht was Bloemen van het Kwaad (1857), van de Franse schrijver Charles Baudelaire (1821-1867). Baudelaire was een bewonderaar van een andere schrijver, Edgar Allan Poe, van wie hij referenties en inspiratie putte.

De schrijver Charles Baudelaire was de eerste die een symbolistisch werk schreef...

De onderwerpen die in deze stroming het meest aan bod komen hebben te maken met liefde, de eindigheid van het leven, lijden, dromen, de menselijke psyche en andere. We kunnen zeggen dat de symbolistische literatuur op de een of andere manier thema's en ideeën overneemt uit de romantiek.

Symboliek in Portugal

In Portugal is het werk dat het symbolisme inluidde de gedichtenbundel Oaristos In die tijd werd het land al beïnvloed door deze trend via de tijdschriften "Boemia Nova" en "Os Insubmissos".

Andere belangrijke namen binnen de beweging waren Antônio Nobre (1867-1900) en Camilo Pessanha (1867-1926).

Een Portugese dichter die ook opvalt is Florbela Espanca (1894-1930), die weliswaar niet geheel symbolistisch was, maar wel uit de bron van deze literaire stroming dronk.

Portugese symbolistische poëzie

Standbeeld door Camilo Pessanha

Ik werd moe van het proberen van je geheim:

In je kleurloze blik, van koude scalpel,

Mijn blik brak, terwijl ik hem besprak,

Zoals de golf op de top van een rots.

Geheim van deze ziel en mijn geheim

En mijn obsessie! Om het te drinken

Ik was je oculaire lip, in een nachtmerrie,

Voor nachten vol angst.

En mijn brandende, hallucinerende kus,

Gekoeld op de juiste knikker

Van die ijzige lip...

Van die marmeren lip, discreet,

Ernstig als een gesloten graf,

Sereen als een rustige pelago.

(uit het boek Clepsidra)

In het gedicht in kwestie staat de auteur stil bij thema's als liefde, het verlies van de geliefde en het leed dat dit verdriet teweegbrengt.

Door middel van metaforen die enigszins funerair zijn, vertelt de dichter over het gevoel van frustratie wanneer men liefde zoekt en niet in staat is een liefdevolle blik, een wederkerige houding te ontlokken.

Het gedicht onthult ook de kloof tussen mensen, vooral tussen twee geliefden, omdat de een de ziel van de ander niet diep kan kennen.

Florbela Espanca

Zie ook onderstaande video met het gedicht Haat? door Florbela Espanca, voorgedragen door de actrice Clara Troccoli.

Symboliek in Brazilië

In Brazilië verscheen de symbolistische beweging in 1893, met de publicatie van de boeken Missaal e Broches door de dichter Cruz e Sousa (1861-1898).

Een andere schrijver die de symbolistische poëzie op Braziliaanse bodem vertegenwoordigde was Alphonsus de Guimarães (1870-1921). Naast hen kunnen we ook Augusto dos Anjos (1884-1914) noemen, die ook elementen van het pre-modernisme in zich draagt.

Braziliaanse symbolistische poëzie

Isalia door Alphonsus de Guimarães

Toen Ismalia gek werd,

Hij stond in de toren en droomde...

Hij zag een maan aan de hemel,

Hij zag een andere maan in de zee.

In de droom waarin hij verdwaalde,

Alles badend in maanlicht...

Ik wilde naar de hemel gaan,

Ik wilde naar de zee...

En, in zijn dwaasheid,

In de toren begon hij te zingen...

Het was dicht bij de hemel,

Het was ver van de zee...

En als een engel hing

De vleugels om te vliegen...

Ik wilde de maan aan de hemel,

Ik wilde de maan van de zee...

De vleugels die God hem gaf

Ze gingen van kracht naar kracht...

Zijn ziel steeg op naar de hemel,

Zijn lichaam ging de zee in...

Isalia is een van de beroemdste gedichten uit de Braziliaanse symbolistische periode. Het vertelt het verhaal van een meisje dat, getroffen door waanzin, besluit zich van het leven te beroven.

Op een eenvoudige en delicate manier vertelt de auteur ons eigenlijk over een tragedie, een moment van wanhoop, delirium en waanzin. De beschrijvende vorm van de tekst doet ons de scène bijna inbeelden.