Hieronymus Bosc: ontdek de belangrijkste werken van de kunstenaar

Een schilder die zijn tijd ver vooruit was, die fantastische en religieuze werkelijkheden uitbeeldde en investeerde in diep gedetailleerd werk, dat was Jheronimus Bosch, een Nederlander die zijn stempel drukte op de 15e-eeuwse schilderkunst.

De hoofdpersonen op Bosch' doeken waren monsters, hybride wezens, religieuze figuren, dieren, gewone mannen in onwaarschijnlijke taferelen. Zijn provocerende en ongewone creaties waren van invloed op de surrealisten, die vele eeuwen later het werk van de Nederlander zouden ontdekken.

Ontdek nu wie Jeroen Bosch was en leer over zijn belangrijkste schilderijen.

1. de Tuin der Lusten

The Garden of Earthly Delights wordt beschouwd als het meest complexe, intense en mysterieuze schilderij van de Nederlandse kunstenaar en bestaat uit verschillende doeken binnen één doek met fantastische microportretten.

De drie panelen dragen irrationele elementen - excentrieke raadsels - en het centrale thema van het schilderij is de schepping van de wereld, met de nadruk op het paradijs en de hel.

In het linkergedeelte van het werk zien we een paradijselijk, bijbels veld waar lichamen plezier en rust vinden. Er zijn drie hoofdpersonen (Adam, Eva en God) te midden van een bucolisch groen gazon, omringd door dieren.

Het middelste scherm stelt op zijn beurt de ontmoeting van goed en kwaad voor. Het beeld is overbevolkt en verwijst naar symbolische elementen zoals de appel, embleem van de verleiding van Adam en Eva in het paradijs. In dit deel van het beeld is er al sprake van ijdelheid, voorgesteld door de pauw. Mensen en dieren zijn afgebeeld in omgekeerde posities die de wanorde van de wereld aantonen.

Het schilderij rechts verbeeldt de hel en heeft talrijke verwijzingen naar muziek. In de visueel sombere, nachtelijke afbeelding zien we een reeks wezens die gemarteld en verslonden worden door vreemde wezens. Er is vuur, lijdende mensen, braaksel, nachtmerrieachtige taferelen. Zouden Bosch' illustraties uit dromen afkomstig kunnen zijn?

In het paneel rechts van De Tuin der Lusten geloven veel critici dat Bosch zichzelf discreet zou hebben geprojecteerd op een voorstelling:

Bevat de Tuin der Lusten een zelfportret van Bosch?

In gesloten toestand toont de Tuin der Lusten een schilderij dat de derde dag van de schepping van de wereld voorstelt. De afbeelding is een in grijstinten geschilderde wereldbol waarop alleen groenten en mineralen aanwezig zijn:

Uitzicht op de Tuin der Lusten in gesloten toestand.

De Tuin der Lusten werd in 1517 tentoongesteld in het paleis in Brussel. In 1593 werd het aangekocht door de Spaanse koning Filips II. Het beeld hing zelfs in zijn kamer in het Escorial. Het klooster verzamelde in totaal negen werken van Bosch die werden aangekocht door Filips II, een van de grootste liefhebbers van de kunst van de Nederlandse schilder.

Sinds 1936 is Bosch' beroemdste schilderij te zien in het Prado Museum in Madrid.

2. de verleiding van Sint Antonius

De kunst van Bosch wordt meestal verdeeld in twee groepen: de traditionele (gemaakt voor kloosters, conventen, christelijke omgevingen in het algemeen) en de niet-traditionele.

Op de niet-traditionele voorstellingen waren monniken en nonnen te zien met een weerzinwekkende houding, wat een antiklerikale polemiek naar voren bracht. Maar ook in deze doeken met meer verontrustende religieuze componenten kon niet worden aangenomen dat de schilder de bedoeling had heidense erediensten weer te geven. Zelfs in de platen waar heidense rituelen voorkomen bekritiseert Bosh dergelijke priesters en rituele excessen.

In De verzoeking van de heilige Antonius zien we hoe de heilige wordt getreiterd door zijn vroegere leven. We zien de eenzaamheid en de verlangens die de man proberen te verleiden die besloten heeft zijn leven te veranderen en tegen zijn religiositeit in te gaan.

We zien hoe de hoofdpersoon wordt verleid door demonen en wezens van het kwaad, terwijl we getuige zijn van de Heilige die het pad van het goede bewandelt. Het werk brengt de vier centrale elementen van het universum samen: hemel, water, aarde en vuur.

De bekoring van de heilige Antonius is een olieverf op eikenhout van grote afmetingen (het centrale paneel meet 131,5 x 119 cm en de zijpanelen 131,5 x 53 cm).

Dit is een drieluik: in gesloten toestand is De verzoeking van de heilige Antonius voorzien van de twee buitenste panelen hieronder.

De bekoring van de heilige Antonius is sinds 1910 in het bezit van het Museu Nacional de Arte Antiga en maakte voorheen deel uit van de koninklijke collectie van het Palácio das Necessidades. Volgens de huidige versie was het doek in handen van de humanist Damião de Góis (1502-1574).

Toen Damianus door de inquisitie werd gedagvaard omdat hij niet katholiek zou zijn, verdedigde hij zich met het feit dat hij een paneel bezat met de titel De verzoekingen van Sint Antonius van Bosch.

3. de extractie van de steen der waanzin

Extraction from the Stone of Madness wordt beschouwd als een werk met een realistisch gehalte en behoort tot de eerste fase van de schilder. Het wordt verondersteld een van Bosch' vroegste werken te zijn (waarschijnlijk geschilderd tussen 1475 en 1480), hoewel er onder sommige critici twijfel bestaat over de authenticiteit van het schilderij.

Het doek heeft een centrale scène en daaromheen de volgende inscriptie in uitgebreide kalligrafie: Meester snijit die Keije ras Mijne naam is Lubbert Das. De tekst, vertaald in het Portugees, betekent: "Meester, neem deze steen snel van mij weg, mijn naam is Lubber Das".

Het schilderij verbeeldt de humanistische samenleving die de schilder omringde en toont vier personages. De operatie om de steen der waanzin te verwijderen vindt buiten plaats, midden in een verlaten groen veld.

De vermeende chirurg draagt een trechter op zijn hoofd, alsof het een hoed is, en wordt door veel critici beschouwd als een charlatan. Bosch zou de scène hebben gekozen om degenen aan te klagen die misbruik maken van andermans naïviteit.

De kritiek zou zich ook uitstrekken tot de Kerk, want we zien in het beeld een priester die de procedure die wordt uitgevoerd lijkt te bekrachtigen. De vrouw, ook religieus, draagt een boek op haar hoofd en kijkt zonder enige reactie naar de procedure waarin de boer bedrogen lijkt te worden.

Christian Loubet, onderzoeker kunstgeschiedenis, beschrijft de afbeelding als volgt:

"In een cirkelvormige microkosmos buiten een chirurg (wetenschap), een monnik en een non (religie) een ongelukkige patiënt uit onder het voorwendsel de steen der waanzin uit zijn hersenen te verwijderen. Hij staart ons vol ontzag aan terwijl de valsheid en de spot de ware vervreemding van de compadres (trechter, gesloten boek, geslachtstafel...) manifesteren: het is de Kuur der waanzin."

Het achtergrondlandschap lijkt te doen denken aan Bosch' geboortestad, met een kerk die lijkt op de Sint-Janskathedraal en een vlakte die kenmerkend is voor de streek.

De winning van de steen der waanzin is het oudste bewaard gebleven werk van Bosch. Het werk is een olieverf op hout van 48 cm bij 45 cm en bevindt zich in het Prado Museum.

De verloren zoon

Critici beweren dat De verloren zoon het laatste werk was dat Jeroen Bosch schilderde. Het stuk, gedateerd 1516, is gebaseerd op de gelijkenis van de verloren zoon, een bijbels verhaal uit het boek Lucas (15:11-32).

Het oorspronkelijke verhaal gaat over de zoon van een zeer rijk man die de wereld wil zien. Hij benadert zijn vader en vraagt om een voorschot op zijn erfenis om weg te gaan en te genieten van de vluchtige genoegens van het leven. De vader gaat in op het verzoek, hoewel hij tegen het idee is.

Nadat hij is vertrokken en heeft genoten van alles wat het leven te bieden heeft, komt de jongen alleen en zonder middelen te zitten en wordt hij gedwongen terug te keren om zijn vader om vergiffenis te vragen. Bij zijn thuiskomst wordt hij ontvangen met een groot feest, zijn vader vergeeft hem en het landgoed wordt opnieuw samengesteld.

Het schilderij van Bosch illustreert precies het moment van de terugkeer van de jongeman naar het huis van zijn vader, reeds berooid, vermoeid, in bescheiden en gescheurde kleren en met kwalen over zijn hele lichaam. Het huis op de achtergrond lijkt net zo vervallen als het personage: het dak heeft een enorm gat, de ramen vallen naar beneden.

De Verloren Zoon is een olieverf op hout met een diameter van 0,715 en behoort ook tot het Prado Museum, gelegen in Madrid.

5. de zeven hoofdzonden

Er wordt gespeculeerd dat De zeven hoofdzonden door Bosch werd geschilderd rond 1485 en in het werk zien we al de eerste hybride wezens die kenmerkend zullen zijn voor zijn schilderkunst.

Monsterlijke wezens verschijnen nog steeds op een discrete manier, maar ze zullen door de jaren heen op Bosch' doeken blijven staan. Met name in dit werk overheerst een pedagogische interesse in het overbrengen van kennis van wat als goed en correct beschouwd zou worden door middel van de schilderkunst.

We zien in de centrale illustraties portretten van het dagelijks leven, van het leven in de maatschappij in huiselijke kring. De beelden in het midden staan voor gulzigheid, lusteloosheid, gierigheid, afgunst, ijdelheid en woede.

In de bovenste cirkel links zien we een stervende man, die waarschijnlijk het heilig oliesel ontvangt. In de volgende cirkel staat een voorstelling van het paradijs met de blauwe lucht en religieuze entiteiten. Merkwaardig is het volgende detail: aan de voeten van God staat een voorstelling van de aarde.

Aan de onderkant van het scherm, in de linkercirkel, zien we een voorstelling van de hel, gemaakt met sombere en sombere tonen, en we zien hoe mensen worden gemarteld vanwege hun zonden.

Op de afbeelding zijn de volgende woorden geschreven: gulzigheid, lusteloosheid, hoogmoed, gierigheid, afgunst, woede en lust. De cirkel rechtsonder toont op zijn beurt een portret van het Laatste Oordeel.

Er zijn aanwijzingen dat het bovenstaande werk is geïnspireerd op het Tapijt van Girona, een christelijk kunstwerk dat tussen het einde van de 11e en het begin van de 12e eeuw werd vervaardigd. Het Tapijt en het schilderij hebben hetzelfde christelijke thema en een zeer vergelijkbare structuur. Vanaf de 14e eeuw werd in de religieuze iconografie veel aandacht besteed aan het thema van de zeven hoofdzonden, vooral als een vorm van pedagogische verspreiding.

Wandtapijt uit Girona, vervaardigd tussen het einde van de 11e en het begin van de 12e eeuw, dat als inspiratie diende voor het schilderij De zeven hoofdzonden van Bosch.

6. de hooiwagen

De hooiwagen is waarschijnlijk ontstaan in 1510 en wordt beschouwd als een van Bosch' grootste werken, naast De tuin der lusten. Beide werken zijn drieluiken en delen een verlangen naar christelijke morele instructie. Door de penseelstreken wordt de lezer niet alleen geïnstrueerd, maar ook gewaarschuwd: blijf weg van de zonde.

Bosch' schilderij lijkt te zijn afgeleid van een oud Vlaams gezegde uit zijn tijd: "De wereld is een kar met hooi, ieder neemt wat hij kan nemen."

In het linkergedeelte van het schilderij zien we een scène met Adam, Eva en God die hen veroordeelt om het paradijs te verlaten. In de groene en lege bucolische tuin zien we al de voorstelling van de slang als hybride wezen (half mens en half dier) die de mens zou komen verleiden.

In het midden van het schilderij zien we vele mannen die een aantal zonden delen: hebzucht, ijdelheid, lust, woede, luiheid, gierigheid en afgunst. De hooiwagen is omringd door mensen die proberen, sommigen met behulp van gereedschap, zoveel mogelijk hooi weg te halen. Ruzies, gevechten en moorden zijn het gevolg van deze concurrentie om het hooi.

Aan de rechterkant van het werk staat een voorstelling van de hel met een vuur op de achtergrond, demonische wezens, een onvoltooid bouwwerk (of was het verwoest?) en zondaars die door de duivel worden gemarteld.

De Hooiwagen behoort tot de permanente collectie van het Prado Museum in Madrid.

Ontdek wie Jheronimus Bosch was

Jheronimus Bosch was het pseudoniem dat de Nederlander Jheronimus van Aken koos. Geboren rond 1450-1455 in Noord-Brabant zat de smaak voor de schilderkunst in het bloed van de familie: Bosch was zoon, broer, neef, kleinzoon en achterkleinzoon van schilders.

Jeroen Bosch zette zijn eerste stappen in het vak - schilderen en graveren - samen met familieleden, die hetzelfde atelier deelden. De schilder leefde in een welgesteld huishouden en de familie had nauwe banden met de plaatselijke religieuze macht.

In de Sint-Janskathedraal, die een van de hoogtepunten van de regio was, werden zelfs verschillende stukken besteld door de familie van de schilder. Er wordt zelfs verondersteld dat Bosch' vader in 1444 een fresco in de kerk schilderde.

Portret van Bosch.

De artistieke achternaam Bosch werd gekozen naar zijn geboortestad 's-Hertogenbosch, die door de plaatselijke bevolking informeel Den Bosch werd genoemd.

Hoewel hij al goed geschikt was om te schilderen, verbeterde zijn dagelijks werkleven nog meer nadat hij in 1478 trouwde met een welgesteld meisje uit een koopmansfamilie in het nabijgelegen Oirschot. Aleyt Goijaert van den Mervenne, zijn vrouw, verschafte Bosch alle structuur die de kunstenaar nodig had en enkele belangrijke contacten. Het echtpaar bleef tot het einde van hun leven bij elkaar enhad geen kinderen.

Er is weinig bekend over het persoonlijke leven van de Nederlandse schilder, behalve zijn huwelijk met Aleyt. In tegenstelling tot de meeste schilders liet Bosch geen dagboeken, correspondentie of documenten na die nieuws geven over zijn privé-wereld.

Zijn werk ontstond tussen de late Middeleeuwen en de vroege Renaissance - dat wil zeggen in de late 15e en vroege 16e eeuw.

Europa beleefde toen een periode van sterke culturele bloei en reeds aan het begin van de 16e eeuw genoot Bosch een uitstekende reputatie in binnen- en buitenland, vooral in Spanje, Oostenrijk en Italië.

In 1567 maakte de historicus Florentino Guicciardini al melding van het werk van de Nederlandse schilder:

"Jerome Bosch de Boisleduc, zeer nobele en bewonderenswaardige uitvinder van fantastische en bizarre dingen..."

Zeventien jaar later merkte de intellectueel Lomazzo, auteur van de Verhandeling over de schilder-, beeldhouw- en bouwkunst, op:

"de Vlaming Girolamo Bosch, die in de weergave van vreemde verschijningen en angstige en afschuwelijke dromen uniek en waarlijk goddelijk was."

Tekening van een oudere Bosch door Pieter Bruegel.

We vinden in zijn werken psychedelische, demonische of fantastische figuren, maar ook de weergave van bijbelse passages. De vrouw van de schilder behoorde tot de Broederschap van Onze Lieve Vrouw en de vader van de kunstenaar, Antonius van Aken, was artistiek adviseur van dezelfde Broederschap.

Tussen 1486 of 1487 voegde Bosch zich bij zijn vader en vrouw en trad toe tot de christelijke broederschap die de Maagd Maria vereerde. Het is merkwaardig dat Bosch vooral geïnteresseerd was in het schilderen van demonen. In 1567 al onderstreepte de Nederlandse historicus Mark van Vaernewijc de bijzonderheden van Bosch als:

"de maker van demonen, omdat hij geen rivaal heeft in de kunst van het schilderen van demonen."

De Spaanse koning Filips II was een van de grote liefhebbers van de schilderkunst van Bosch en een van zijn grootste promotors. Om een idee te krijgen van de fascinatie van de koning: Filips II had zelfs zesendertig schilderijen van Bosch in zijn privécollectie. Als men bedenkt dat Bosch zo'n veertig schilderijen had nagelaten, is het verrassend dat het grootste aantal schilderijen in handen was van de Spaanse koning.

De stijl van Bosch verschilde vooral qua stijl van de andere schilderijen uit die tijd. Seabra Carvalho, hoofd van het Nationaal Museum voor Oude Kunst in Lissabon, waar het doek De verzoeking van de heilige Antonius hangt, zegt in een interview over de kunst van de Nederlandse schilder:

"Dit is een diep moralistisch schilderij. Beschouw Bosch als een buitenstaander Het is een vergissing: het is alleen zo in artistieke zin. Hij schildert wat anderen schilderen, alleen op een andere manier. We kunnen zeggen dat wat er staat waanzinnig is, maar het hoort bij de beeldspraak van zijn tijd."

De schilder stierf in Holland (meer bepaald in 's Hertogenbosch) op 9 augustus 1516.

Bosch en het surrealisme

Bosch, door sommigen veroordeeld als ketter, was de auteur van beelden die voor die tijd als vreemd, absurd, fantastisch en psychedelisch werden beschouwd.

Veel van de beelden die Bosch afbeeldde, stonden vaak los van de werkelijkheid, waren onevenredig groot of leken op parallelle universums.

Surrealisten, waaronder Dalí en Max Ernst, dronken zwaar van het werk van de Nederlandse schilder. In een interview met de BBC in 2016 zei Charles de Mooij, directeur van het Noordbrabants Museum en Bosch-deskundige:

"de surrealisten geloofden dat Bosch de eerste 'moderne' kunstenaar was. Salvador Dalí bestudeerde Bosch' werken en herkende hem als zijn voorganger."

Maak ook kennis met